Chuyện xưa kể lại rằng, xã Nam Mẫu ngày trước mở hội “vô già” cúng Phật. Bởi vậy nên tất cả mọi người đều rất nô nức, kéo nhau đến xem rất đông. Ai ai cũng đều ăn chay và niệm Phật, còn làm rất nhiều những việc thiện khác, nào là buông cá, nào là thả chim… tất cả đều là hướng tới cầu phúc ở mấy ngày mở hội này.
Truyện cổ tích việt nam: Sự tích Hồ Ba Bể
Vào ngày hôm ấy, đám hội đột nhiên xuất hiện một bà già nom có vẻ là rách rưới, đáng thương. Mọi người cũng chẳng hay biết bà già ăn mày này từ đâu mà tới đây. Nhưng bộ dạng bên ngoài của bà ta quả thật vô cùng gớm ghiếc, đáng sợ, chiếc áo choàng bên ngoài toàn là những mảnh vải nhỏ chắp vá lại với nhau, nhưng lại chẳng thể đủ để mà che đi tấm thân lở loét và gầy còm của mụ. Những vết lở loét lâu ngày không được vệ sinh nên bốc ra những mùi hôi thối vô cùng khó chịu và kinh tởm. Mụ đi vào trong đám hội ấy, vừa đi vừa thì thào:
– Tôi đói lắm mấy ông mấy bà ơi!
Trên tay còn cầm theo một cái rá nhỏ, mụ cứ giơ nó ra khắp nơi, khuôn mặt bẩn thỉu đầy vẻ khẩn thiết cầu xin.
Tuy nhiên thì khi trời đã ngả về chiều mà bà già ăn mày đó vẫn chẳng xin được một chút gì. Mụ đi đến đâu là lại bị mọi người xua đuổi tới đó. Mấy người trẻ tuổi, đặc biệt là mấy cô gái nghĩ mụ ta là hủi nên cứ trốn tránh như là trốn tránh bệnh dịch vậy. Cứ hễ trông thấy mụ đi tới đâu là lại xô đẩy nhau rồi chạy nhanh tới chỗ khác.
Đương nhiên là mấy bà bận rộn sửa lễ cũng bực tức vô cùng. Họ ngừng lại tiếng khấn “Nam mô Phật” mà chửi rủa, mắng xối mắng xả mụ vì dám đi gần sát vào họ. Sau cùng thì thì đám hương lý phải sai bọn tuần phu đến mà đuổi mụ già ăn mày kia đi. Những trận roi vọt như mưa của đám tuần phu cứ đổ ập lên tấm thân gầy gò khiến mụ không cách nào kiên gan hơn được nữa, vì thế đành phải cố lê tấm thân già thoát li khỏi đám hội náo nhiệt kia.
Sau khi đã rời khỏi nơi tổ chức hội, bà già ăn mày ấy lại thất thểu mà lê từng bước một vào trong xóm. Tình cảnh ở đây cũng chẳng có gì khác biệt với đám hội kia, cứ hễ mụ bước vào nhà ai thì lại bị họ nghi là bị hủi nên bị xua đuổi vô cùng tàn nhẫn. Những nhà giàu có hơn thì đóng cửa thật chặt, bọn họ còn kêu người đem chó dữ thả ra để đuổi mụ đi cho nhanh.
May mắn khi đi tới chỗ ngã ba thì mụ ta lại gặp được hai mẹ con góa bụa vừa mới đi chợ trở về. Trông thấy bà già ăn mày đáng thương nên người mẹ liền đón mụ về nhà, còn lấy cơm nguội trong nhà cho ăn.
Buổi khuya ngày hôm đó, khi hai mẹ con góa bụa chuẩn bị đi ngủ thì lại thấy bà già ăn mày kia gọi cửa. Khi mở cửa ra thì mụ liền xin được ngủ nhờ lại nhà một đêm, bởi vì tất cả những chỗ khác mọi người đã cấm cửa hết, chẳng ai chịu cho mụ vào trong ngủ nhờ cả.
Hai mẹ con nhà này nghe vậy thì thương hại, cũng vui lòng mà cho bà già ăn mày được vào trong nhà, lại còn lấy thêm cơm ra cho ăn uống tử tế, sau lại còn lấy chiếu ra trải lên chõng để mụ được ngả lưng một đêm. Còn cả hai mẹ con thì lại ôm nhau nằm nghỉ tạm ở chỗ khác.
Bà già ăn mày kia vừa nằm xuống là ngủ ngay lập tức, hơn nữa tiếng ngáy của mụ nghe như là tiếng sấm vậy. Lúc ấy hai mẹ con góa bụa nhìn ra chỗ chõng thì bỗng thấy nơi đó sáng rực trong đêm tối. Nơi chõng ấy không còn là bà già ăn mày cả người lở loét, yếu đuối nữa, mà nơi ấy bây giờ chính là một con giao long to lớn đang cuộn tròn thân mình thành một đống lớn, đầu của nó gác lên trên xà nhà, còn đuôi thì lại thò xuống dưới đất.
Nhìn thấy cảnh này thì người mẹ cũng kinh hãi đến rụng rời chân tay, nhưng bởi vì nghĩ đến nhà của mình lại hoàn toàn cách biệt nơi xóm làng, đến lúc này cũng chẳng biết kêu cứu với ai. Vì vậy đành kéo chăn trùm kín hết cả hai mẹ con, trong lòng đã phó mặc cho số phận may rủi của mình.
Tuy nhiên thì sáng ngày hôm sau tỉnh lại, người mẹ nhìn về phía cái chõng thì chẳng còn trông thấy con giao long đêm qua xuất hiện đâu nữa. Nơi đó vẫn là bà già ăn mày nghèo khổ, mụ ta đang chuẩn bị rời đi. Trước lúc nói lời từ giã thì mụ đột nhiên nói với hai mẹ con góa bụa là:
– Tất cả chúng nó mang tiếng là thờ Phật nhưng thực chất ra chính là buôn Phật mới đúng. Bởi vậy nên rất đáng phải hứng chịu lấy trầm luân. Còn hai mẹ con nhà ngươi thì thực tốt bụng. Ta cho gói tro này, hãy nhận lấy và đem nó đi rắc đều chung quanh nơi ở, đêm này thì chớ rời đi đâu. Nếu đi thì tốt nhất hãy lên nơi đỉnh núi cao nhất để mà tránh nạn.
Người mẹ vô cùng lo lắng khi nghe những lời nói ấy, trong lòng băn khoăn nên liền hỏi thêm:
– Vậy tôi phải làm như thế nào mới có thể cứu được mọi người?
Bà già ăn mày chần chừ một chút, sau đó lấy một hạt thóc từ trong túi áo ra và cắn làm đôi rồi đưa hai mảnh vỏ trấu cho người mẹ và dặn rằng:
– Có hai mảnh trấu này thì có thể giúp cho hai mẹ con nhà ngươi có thể làm việc thiện rồi.
Người mẹ vốn còn định hỏi thêm nữa nhưng bà già ăn mày ấy vụt một cái đã biến mất hoàn toàn rồi. Ngẩn ngơ một chút rồi hai mẹ con góa bụa vội vàng làm theo những lời căn dặn của bà già ăn mày kia. Họ cũng không quên kể lại câu chuyện ấy cho tất cả những người ở xung quanh cùng biết. Nhưng nghe xong thì tất cả bọn họ đều nghĩ người mẹ ngớ ngẩn, cho rằng đó chỉ là một câu chuyện nhảm nhí không hơn không kém nên chỉ cười xòa mà bỏ qua.
Buổi tối ngày hôm đó, chính giữa nơi đám hội vô cùng náo nhiệt ấy, đúng vào lúc mà tất cả các thiện nam cùng tín nữ tấp nập cùng cúng bái thì đột nhiên có một dòng nước từ chính giữa nơi đàn tràng phun lên từ dưới lòng đất. Dòng nước ấy phun ngày một mạnh hơn, khiến cho mọi đất đá ở xung quanh đều dần lở sụt.
Mọi người ở đây đều ngơ ngác chẳng hiểu chuyện gì, lại cứ ngỡ đó là phép màu của Phật hiển linh, bởi vậy nên ra sức mà cúng bái, lạy lấy lạy để. Tuy nhiên thì dòng nước kia càng lúc càng mạnh hơn, nó nuốt trọn cả người cùng vật xung quanh. Chẳng bao lâu nước đã ngập như cái ao lớn.
Cho tới tận lúc này thì mọi người mới hốt hoảng hết cả, lập tức bỏ hết lễ bái mà xô đẩy nhau chạy trốn. Nhưng họ đã không thể nào chạy xa hơn được. Đất vốn bằng phẳng dưới chân họ nay đã nứt nẻ hết, những rung động mạnh xô họ ngã ngang ngã dọc. Đột nhiên có một tiếng ầm ầm vô cùng dữ dội, tất cả đất đá, cùng nhà cửa, và cả người, vật cũng đều bị dòng nước kia nhấn chìm hết cả, nước cứ thế tung tóe làm mù cả vùng trời rộng lớn.
Giữa lúc ấy, từ dưới mặt nước bay lên một con giao long rất lớn, nó cứ thế mà bay vòng chung quanh khu vực xã Nam Mẫu. Khắp nơi đất đá lở sụt, mọi thứ đều bị dòng nước cuốn phăng thì nền nhà, chuồng gà, chuồng lợn ở chỗ mẹ con góa bụa lương thiện kia vẫn cứ dâng cao dần theo mực nước.
Nhìn cảnh nước lụt cuốn phăng hết mọi thứ thì hai mẹ con vô cùng đau sót, họ liền lấy hai mảnh trấu mà bà già ăn mày đưa cho lúc trước ra. Khi họ đặt chúng xuống dưới nước thì cả hai mảnh trấu ấy đột nhiên hóa ngay thành hai chiếc thuyền. Sau đó, hai mẹ con ấy chẳng quản gió mưa, chẳng sợ nước lũ, vẫn vững vàng tay chèo để đi hết mọi nơi và cố hết sức để cứu giúp cho những người gặp nạn.
Nơi đất bị sụt đi và bị nước lấp đầy ấy chính là hồ Ba Bể – Bắc Cạn ngày nay. Nơi nền nhà của hai mẹ con góa bụa kia chính là hòn đảo nho nhỏ ngay chính giữa hồ, người địa phương ở nơi này vẫn quen gọi nó là Pò Già Mải.